شهروند مرکّب از دو کلمه شهر به معنای جامعه انسانی و وند به معنای عضو وابسته به این جامعه است. حقوق شهروندی از جمله دستاوردهای مثبت بشری است که در بسیاری از موارد مورد تأیید دین مبین اسلام نیز میباشد؛ حقوقی از جمله حق حیات، حق آزادی بیان و انتقاد، حق تعیین سرنوشت، حق امنیت، حق برابری، حق عدم تبعیض و.. ، همگی مورد تایید و تأکید اسلام هستند. شهروندی از جمله مفاهیم نوپدیدی است که به طور خاصی به عدالت و برابری توجه دارد و در نظریات اجتماعی، سیاسی و حقوقی جایگاه خاصی پیدا کرده است. مقوله شهروندی وقتی تحقق می یابد که همه افراد یک جامعه از کلیه حقوق سیاسی و مدنی برخوردار باشند و همچنین به فرصتهای مورد نظر زندگی از حیث اقتصادی و اجتماعی دسترسی آسان داشته باشند.
یک شهروند یک عضو رسمیِ یک شهر، ایالت یا کشور است. این دیدگاه، حقوق و مسئولیتهایی را به شهروند یادآور میشود که در قانون پیش بینی و تدوین شده‌است. از نظر حقوقی، جامعه نیازمند وجود مقرراتی است که روابط تجاری، اموال، مالکیت، شهرسازی، سیاسی و حتی مسائل خانوادگی را در نظر گرفته و سامان دهد. از این روی از دید شهری موضوع حقوق شهروندی، روابط مردم شهر، حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر و اصول، هدف‌ها، وظایف و روش انجام آن است. همچنین نحوه اداره امور شهر و کیفیت نظارت بر رشد هماهنگ شهر است که میتوان به عنوان مهمترین اصولی بدانیم که منشعب از حقوق اساسی کشور است.
شهروندی از این منظر، مجموعه گسترده‌ای از فعالیتهای فردی و اجتماعی است. فعالیتهایی که اگرچه فردی باشند اما برآیند آنها به پیشرفت وضعیت اجتماعی کمک خواهد کرد. همچنین مشارکتهای اقتصادی، خدمات عمومی، فعالیتهای داوطلبانه و دیگر فعالیتهای اجتماعی که در بهبود وضعیت زندگی همه شهروندان مؤثر خواهد افتاد. در واقع این نگاه ضمن اشاره به حقوق شهروندی مدوّن و قانونی در نگاه کلی‌تر به رفتارهای اجتماعی و اخلاقی می‌پردازد که اجتماع از شهروندان خود انتظار دارد. دریافت این مفاهیم شهروندی نیازمند فضایی مناسب برای گفتگو و مشارکت مردم با نقطه نظرات متفاوت و نظارت عمومی است.
مسئولیت و مسئولیت پذیری اجتماعی
مسئولیت به نوع پذیرش عمل انجام شده از سوی شخصی گفته میشود که در آینده اجتماعی وی تأثیر دارد. به دنبال این تعریف باید به این نکته اشاره کرد که نوع پذیرش عمل انجام شده هرچه باشد میتواند دلیل خوبی برای تثبیت جایگاه وی باشد. مسئولیت پذیری اجتماعی شایستگی است که ما را قادر می سازد مراقب تلاشهای خود باشیم و در راه علائق دیگران و گروههایی خدمت کنیم که خارج از حیطه نیازهای فردی، اهداف و نگرانی های ما قرار دارند.
مسئولیت پذیریِ اجتماعی، عامل اتصال و پیوند دهنده جوامع و گروههای اجتماعی است. مسئولیت اجتماعی فردی در مقایسه با مسئولیت اجتماعی گروهی مفهومی جدید است اما قدمتی برابر با قانون طلایی “با دیگران طوری رفتار کنید که دوست دارید با شما رفتار شود،” دارد. مسئولیت اجتماعی فردی با ایجاد یک موضع فعال نسبت به تاثیرگذاری مثبت بر دیگران و محیط بیرون از دایره خود بسط می‌یابد. مسئولیت اجتماعی فردی اساس مسئولیت اجتماعی گروهی است زیرا یک اجتماع از افراد تشکیل شده است و در نتیجه فرهنگ مسئولیت اجتماعی را مشخص می‌کند. این رابطه آمیختگی بین مسئولیت اجتماعی گروهی و مسئولیت اجتماعی فردی است. حقوق شهروندی آمیزهای از وظایف شهروندان در قبال یکدیگر، شهر و دولت است و همچنین حقوق و امتیازاتی است که وظیفه تأمین آنها بر عهده مدیران شهری، دولت و به طورکلی قوای حاکم می باشد. یک شهروند، عضو رسمی یک شهر، ایالت یا کشور است؛ این دیدگاه حقوق و مسئولیتهایی را که در قانون پیش بینی و تدوین شده است را یادآور میشود. از این روی از دیدگاه شهری موضوع حقوق شهروندی روابط مردم شهر، حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر و اصول، اهداف، وظایف و روش انجام آن است. همچنین نحوه اداره امور شهر و کیفیت نظارت بر رشد هماهنگ شهر است که میتوان به عنوان مهمترین اصولی بدانیم که منشعب از حقوق اساسی کشور است. در واقع حقوق شهروندی آمیخته ای از وظایف و مسئولیتهای شهروندان در قبال یکدیگر، شهر و دولت یا قوای حاکم و مملکت است و همچنین حقوق و امتیازاتی که وظیفه تأمین آن حقوق برعهده مدیران شهری (شهرداری)، دولت یا به طورکلی قوای حاکم میباشد. به مجموعه این حقوق و مسئولیتها، حقوق شهروندی اطلاق میشود. در این راستا، شهروندان به طور داوطلبانه امکانات خود را در جهت کمک به پیشرفت و بهبود شهر بکار می گیرند. شهروندان فعال با توجه به تخصص و استعداد خود در سازمانها و کمیته های محلی گوناگون نظیر انجمن اولیا و مربیان و سازمانهای غیردولتی (NGOs) عضویت داشته و فعالیت میکنند. شرکت در نشستها و اجتماعات شهری، حضور در محکمه های عمومی، هیأت منصفه یا هیأتهای حل اختلاف، مشارکت در پروژه های اجتماعی برای پیشرفت جامعه و نیز یافتن مشکلات و راه حل آنها بسیار سودمند خواهد بود.
صاحبنظران بر این عقیده اند که اجتماعات محلی و نهادهای مردم نهاد می توانند با ارائه رفتارهای جدید و نهادینه ساختن آنها در جوامع نقش موثری در ایجاد و بازتولید مفهوم شهروندی ایفا نمایند. در واقع مبنای این آموزش، پرورش یک شهروند نمونه یا شهروند خوب یا ارائه یک الگوی شهروندی نیست بلکه به آنان می آموزد که چگونه تصمیمات خود را با توجه به مسئولیتهای شهروندی در قبال اجتماع و زندگی فردی خود اتخاذ نمایند. تربیت شهروند یکی از فروع شهروندی است که با توجه به تحولات سریع اجتماعی، فن آوری و سیاسی دوران معاصر از جمله دل مشغولیهای برنامه ریزان و سیاستگذران در کشورهای جهان به شمار میآید.
منابع
شکری، نادر (۱۳۸۶). شهروندی و توسعه سازمانی. مجموعه مقالات همایش نظارت همگانی، شهرداری تهران و دانشکده مدیریت، بهمن ماه.
ویسی عادل (۱۳۹۵). حقوق شهروندی و مسئولیتهای اجتماعی شهروندان. سایت کامیاران نیوز.
نویسنده: متین مفخمی؛ دانشجوی رشته مددکاری اجتماعی
مجله اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران
